Tiragédiye eng deslep grik yunanda peyda bolghanda, u peqet tiyatirning bir türi dep qaralghanidi. Yunan peylasopi aristotél qedimki grik yunanning yazghuchiliri sofokl we isxlning dangliq tragédiylirini tehlil qilish asasida tunji qétim tragédiysi istétik katégiriye da’irisde tehlil qilghan hem tiyatir dep qarighanidi. Shuningdin tartip istétika tarixida tragédiye omumen keng we tar da’iride chüshinip kélin’gen. Omumen insanning tasadipiy yaki muqerrerlikke ige amilliri keltürüp chiqarghan azab-oqubet, bexitsizlik, külpet we ölüm qismetlirini kishiler tragéidiylik aqiwet, dep qarighan. Tar da’irdin alghanda tragédiye istétik yükseklikning merkezleshken ipadisi dep qaralghan. Sen’ettiki tragédiye bolsa ré’alliqtiki tarixiy, ijtima’iy tragédiye amillirini asas qilsimu, lékin bularning hemmisi tragédiylik bolmastin, belki edebiyat-sen’et ijadiytidiki tragédilik ré’al hadisilerning edib-sen’etkarning azabi, tragédiysi ichide yüksek istétik tipikleshtürüsh, oylinish we meniwi halqishning ipadiisi. Sen’etkarning azab, bexitsizlik ichidin bext, shadliq we erkinlikning menzilini kishige körsitip bérishidur. Insanning kishlik hayat we teqdir heqqidiki oylinish musapisi bilen emeliyet musapisining özi bir tragédiyilik jeryan. Shunglashqa, tragédiyilik ang meyli shexiste bolsun yaki bir millette omumyüzlük jehette bolsun, u aldi bilen shexisning sobiyéktip rohida küchiyip baridu. Hayat we ölüm, baqiliq we ötkünchilik, ghaye we ré’alliq, hésisyat we eqil arisida insan qelbi her chagh azabliq ziddiyetke tolghan bolidu. Insan qelbidiki bu toqunush tarixtiki barliq tragédiyning, sen’ettiki tragédiylik asasini teshkil qilidu. Shunga, tragédiye tar menide tiyatirning bir türini yaki istétik katégoriyning sheklini hemde yükseklikning eng merkezlik ipadilinish halitini körsetse, edebiyat-sen’et ijadiytide hayat riyazitining, jarahetlik qelibning ghéribsinish, ghezeb-chuqani, shundaqla yazghuchi-sha’irning chongqur qelb qatlimidiki istétik éngi süpitide nahayti keng ipadilindu. Tragédiylik ang yaki roh qandaqtur gherb tragédiye chüshenchisidiki ölüm bilenla belgilinip qalmay, belki insanning azab, musheqqet we teqdirge qarshi turup hayatqa qizghin kirishish, töhpe qoshush, öz qedir-qimmitini yaritishqa chaqirishtin ibaret yüksek istétik angdin terkib tapqan bolidu.
Tragédiye chüshenchisi we uning istétik ölchemliridin qarighanda, u gherb edebiyatigha mensup istétik katégoriye. Shunga, uyghur edebiyat tarixida gherb edebiyatigha oxshash heqiqiy menidiki tragédiye nezeryisi yorutulghan eser bolmisimu, lékin, azab, muhebbet we ölüm bilen birliship ipadilen’gen küchlük tragédiylik ang- uyghur medeniyet pisxkisidiki qedimki izchil we gewdilik istétik ang bolup, u klassklirimizning ijadiyet pisxikisigha chongqur singgen. Öz xelqi, turmushi, kishlik hayat we insan teqdiri meslilirige qeder chétilghan azab we tragédiye hésisiyati « oghuzname», «shiraq», « tumaris» riwayetliri, menggü tash yadikarliqliri, quchu dewridiki « ikkin tigin hékayisi»,« chistani ilik beg » qisisisi, « diwani hékmet » qatarliq klassik eserlerde chongqur otturigha qoyulghan.
Uyghur klassik edebiyatidiki tragédiye dep qaraliwatqan eserler asasen lirik yaki ipik dastanlar bolup, uni gherb tragédiylirige oxshash heqiqiy menidiki tragédiye déyish qiyin, emma héchbolmighandimu tragédiylik xususiyetke hem anggha ige eserler ikenlikide shek yoq. Bizning tragédiylik eserler hem tragédiylik ang dégende közde tutqinimiz, beziler uyghur tragédiyliri, dep atawatqan sanaqliq eserlerla emes, belki bu , azab, muhebbet, bextsizlik, ölüm hem teqdirge qarshiliq rohi ipadilen’gen tragéidiylik rohqa ige edebiy eserlerning hemmisige qaritilidu. Ottura esirde uyghur klassik ijadiytidiki tragédiyilik ang shöbihsizki, klassiklar ijadiytide yüksek derijide ipadilen’gen. Newa’ining tragédiyilik éngini téximu merkezlik ekis ettürüp bergen eserler « xemise» dastanliri terkibidiki « perhad-shérin»,« leyli-mejnun» din ibaret ikki tragédiyilik dastanidur. Newa’i lirikilirini tehlil qilghanda, uning yashighan dewrini alahide tilgha élip ötüshke erziydu. Albuki, elshir newa’i hüseyin bayqara hakimyitining murekkep ziddiyetke tolghan muhitida yashidi. Gerche bu hirat medeniyti güllen’gen bir mezgil bolsimu, emma u hökümranlar bilen puqralar, ilim ehilliri bilen ölimalar we ilim igilirining munasiwiti murekkepleshken, fé’odalliq siyasiy, ijtima’iy munasiwet bilen türlük idé’ologiye gireleshken, mez’hepler bilen pikir éqimilirning körishi ichide yashap, jem’iyet we ademlerni chüshen’gen, shunga u bextsizlerning qayghusi, heqqaniy küchlerning tragédiysi hem uning hayati küchning néme ilkenlikini öz dewrige qarita biwaste sélishturma qilip qoydi. Newa’i zamanisi üchün eng ré’al mesle bolghan insanning bext sa’aditi, güzel turmushi hem erkin muhebbet turmushi, barawerlik hoquqi idi. Newa’i fé’odalliq chirik munasiwet, exlaq qa’idiler élip kelgen tragédiyilerni qiz-yigitlerning muhebbet, nikah we exlaq paji’esige merkezleshtürüp, bu hayat paji’esining tarixiy ijtima’iy yiltizini ichip berdi, bu paji’ege teng qayghurdi . Sha’irning « leyli-mejnun» dastanida sherq xeliqliri arisigha keng tarqalghan hem ottura asiya edebiyatining seyyare siyuzhitigha aylan’ghan leyli bilen mejnunning bille oqup, bir-birige köngül tashlighan qiz-yigitning fé’odalliq tebiqe tüzümi we qa’idilirning bésim hem tosqunluqi bilen wisalgha yételmey, bir-birining ishqi piraqida hesret ichide dunyadin ketkenlikini yazidu. « perhad-shérin» dastanida newa’i xoten shahzadisi perhad bilen ermen melikisi shérinning en’eniwi ishqi siyuzhitini asas qilip, xeliqning bext-sa’aditi, parawanliqi üchün tirishqan, wapadar, süygüsige sadiq qiz-yigitning chin muhebbet, heqqaniyet üchün küriship axir arman’gha yételmey alemdin ötkenliki teswirleydu. Bu dastanigha newa’i özining wetenperwerlik, xeliqchiliqtin ibaret yuqiri ijtima’iy exlaqi hem istétik qarishini mujessemligen. Her ikki dastanning siyuzhiti we ziddiyet toqununishi sha’ir tolimu egri-toqay we inchike layihlen’gen. Bedi’iy qehirmanning yarqin, aliyjanab, yüksek simasini küchlük ziddiyet toqunushi ichide keskin küreshte ilgiri sürüp, tragédiyilik axirlashturghan. Newa’i bu tragédiyilik aqiwetni alijanab, heqqaniy küchlerning yaxshiliq, güzellik wekillirning tragédiysi qilip orunlashturghanda, uni ajizliq emes, belki ilghar heqqaniy küchlerning waqitliq meghlubiyiti hemde öz dewrige bolghan qarshiliqning bir xil ipadisige aylandurup, istétik yükseklikini yaritidu.
Yaxshiliq, yamanliq, ilgharliq bilen qatlamliq küchliridin ibaret ikki xil siyasiy, ijtima’iy hem exlaqiy küchning keskin ziddiyet toqunushi we kürishi, tragédiiyilik, istétik yükseklikining asasi. Bu jehettin alghanda, newa’i tragédiyiliri istétik yükseklikini namayen qilalighan.
Qedimki girik yunan tragédiyiliridin bashlap, gheribning tragédiyiliri asasen dégüdek padishah, ilahlar, xan jemeti, ésilzadiler, yuqiri tebiqe kishlirining turmushini asas qilip, ularning bextsizlik, paj’esi we ölümini tragédiye dep qarap kelgen. Shuning bilen bille, tragédiye bash qehirmanlirining ölümi we paj’elik aqwetke duchar bolushini eng axir xiristi’an dini ilahyetchilikige we teqdirge yüklep qoyghan. Uning üstüge gheribning tragédiyliride tragédiyilik aqiwet köpinche shexisning sobiktipchanliqi, shexsiyetchilik bilen biwaste munasiwetlik bolup, könglide tehdit, endishe hem ishenchini yoqitish qatarliq pisxik keypiyatlar köprek gewdilendürülgen.
Emma, newa’ining yuqirqi tragédiyilik eserlirini öz ichige alghan uyghur edebiyatidiki « gül we bulbul», « mehzun-gülnisa», « rabiye-se’idin», « nozughum» gha oxshash tragédiyilik eserlerning siyuzhit weqeliki menb’iy xeliq arisida tarqalghan epsane-riwayet yaki xeliq hékayiliri bolsa, qehirimanliri dégüdek adettiki kishiler, uning ichide el-yurt, weten üchün jan pida qilghan milliy qehirimanlarmu, özining pak, semimiy muhebbitige sadiq ashiq-meshuqlarmu bar. Uyghur tragédiyilik eserlerdiki qehirimanlarning héssiyat pisxikisi, pozitsiysi jehettin insanperwer hésslargha bay merdane, jasaretlik, öz itiqadigha sadiq, ümidwar, kolléktipchanliqi küchlük, tragédiyilik qehirimanlarning ölüm yaki paj’elik teqdirini kütüwélish arqiliq rezillikke qarshi turush qandaqtur rohiy ghalibiyetchilik bilen paniy dunyada rahet körüsh idiysidin emes, belki özining ulughwar, isyatkar keskin pozitsiysi, köz qarishi hem xarektérining ipadisi qilin’ghan. Bolupmu, ashundaq kishiler kem bolghan we bu rohqa teshna bolghan zamanda sha’ir edibning mundaq ulughwar, yüksek, alijanab kishiler hem rohning tiklinishini arzu qilghanliqi bolsa, yene bir tereptin sha’ir edibning mundaq tragédiyilik yüksek alijanab qehirimanlarning ölgisi, öz dewridiki kishilerge tewsiye qilish, bu ülgiler arqiliq dewridiki bir qisim kishilerge tesir körsitish üchün idi. Shunga, meyli « perhad-shérin» ning tragédiysi yaki « leyli-mejnun» ning tragédiysi bolsun, tégi-tektidin éyitqanda, uningdiki tragédiyilik ang öz dewrining ré’al mesliliri bilen baghlinidu. Sha’ir öz dewrining ré’al mesliliri bilen baghlinidu. Sha’ir özining küchlük tragédiyilik éngini bu dastanlargha singdürgende, qehirmanlirining tragédiyliridin hesret chékidu. Ularning paj’esige yash tökidu. Sha’ir « leyli-mejnun» dastanining axirida héssiyatini mundaq iz’har qilidu:
Yüz shükri ki bu fasaneni derd,
Herlefzide yüz nishani derd.
Jan perdelirin ewraq,
Jandin bérip ol waraqni oshshaq.
Yazghanda midadi köz qarasi,
Yazghan qara qayghu majirasi…
Söngin néche kim uzattim axir,
Yighlay-yighlay tügettim axir.
Newa’i « leyli –mejnun» we « perhad-shérin» dastanida muhebbetni bash téma qilip, fé’odalliq dewrdiki qiz-yigitlerning söygü-muhebbet paj’elirini teswirlep, ishiq yolidiki sadaqmen, wapadarliqning küch-qudritini hem u ashiq-meshuqlarning muhebbet témisigha ularning muhebbet, nikah erkinliki, barawerlik üchün küresh qilip, fé’odalliq qa’idilerge qarshi küreshtin ibaret qehirmaniliq, alijanabliq rohini singdürgen. Newa’i « perhad-shérin» dastanida nizami, genjubiwi we xisraw dihlewilerning bu témidiki ijadiyet en’enisidin bashqiche yol tutup, öz esiride shérin yaki xisrawni bash qehiriman qilmay, belki riwayetlerdiki xoten shahzadisi perhadni bash qehirman qilip, uni ilim-pen, eqil-paraset, hüner-maharette kamaletke yetken qilip teswirleydu. Perhad el-yurtining tinch parawanliqi, bexti üchün pak semimiy étqadi bilen özini béghishlaydu. Uning wujudigha yüksek wetenperwerlik, insanperwerlik xisletliri mujessemlen’gen. Newa’i shérin obrazini uning perhadqa bolghan söygü-muhebbettiki pak eqidisi we wapadarliq janlandurup, uning bu yoldiki ölümini tallash arqiliq tragédiyilik yükseklikini yaratqan.
Bu arqiliq newa’i herqandaq kishige bolghan söygü ishqini emes, belki heqiqiy chin insan’gha bolghan ishqini medhiyileydu. Shunglashqa, shérin jan üzüsh aldida perhadqa yazghan xétide özining muhebbettiki yüksek exlaqi, qimmet qarishini, pak héssiyatini insan qelbini titiritidighan halda ipadilep,hayatini axirlashturidu. Yalghuz uyghur tragédiyilik eserliridila emes, belki tragédiyilik ang ipadilen’gen eserlerning omumyüzlük bir muhim alahidiliki- bu xil eserlerde tashqi we ichki ziddiyet toqunushi keskin, pérsunazhlar obrazining xarektérida bir xil chongqur ichki qarshiliq, isyankarliq, sadiqliq, alijanab, merdaniliq rohi gewdilinip turidu.
Hüseyin bayqara dewrining siyasiy, ijtima’iy we medeniy shara’itida sha’ir elshir pütkül hayatida hem barliq ijadiytide pighanliq, hesretlik, munglan’ghan meslilerning nigizi insan we uning teqdiri meslisini otturigha qoydi. Meyli newa’ining tebi’et we bilish nezeriysi qarashliri bolsun yaki ijtima’iy exlaq qarashliri bolsun, insanning tebi’et, jem’iyettiki orni, teqdiri, qimmet meslisini yadro qilip, insan, ka’inat, tengri we teqdirning birdekliki asasida insanning musteqil ijadchanliqi, erkinlik hoquqi, güzellikini medhiyilidi. Newa’i özining bir yürüsh gumanistik idiye sistémisini öz hayatida sherq-gherb tepekkur idiye tarixini ijadiy özleshtürüp, dewr ré’alliqini hemde özining heqiqiy hayat paj’eliri, kechmishliridiki tejiribe xulasiliri bilen zich birleshtürüp yaratqanidi. Newa’i özining pelsepiwi istétik idiysini, dölet, xelq heqqidiki iqtima’iy barawerlik, adalet, heqqaniyet, ilim-pen qarishini « heyretul obraz», « seddi iskender» qatarliqlar dastanlirida yorutqan bolsa, hayat, muhebbet, güzellik, exlaq we bext-sa’adet heqqidiki istétik qarashlirini, insanning muhebbet we ijtima’iy tragédiyiliri bilen uninggha bolghan ghezep hssiiyatini « perhad-shérin»,« leyli-mejnun»,« mehbubul qulup» qatarliq eserliride otturigha qoydi. Sha’ir ömrining axirida bolsa « lisanutteyri» (qush tili ) namliq dastanida eyni chaghda ottura asiyada xelq rohiytige singgen sofizmning terkibdunyachiliq, zahidliq qarashlirigha qarshi turup, insanning tebi’et we tengri aldidiki orni we qimmitining tengdashsiz büyüklikini, insanning özini mahiyetlik tonushini tewsiye qildi.
Newa’i ijadiytide bir tereptin kéyinki ottura esirde uyghur fé’odalizm jem’iytining diniy, sinpiy küchlirning balayi’apiti, kishilerning tragédiysini tipikleshtürüp, xelqning bext-sa’adetlik, erkin hayatqa intilishi ekis ettürdi. Bolupmu newa’i xuddi özidin ilgirki uyghur klassikliridek, ademlerni yaxshi-yaman dégen ölchem boyche qarap, bilim, exlaq arqiliq insanning qedir-qimmet tépip, bext-sa’adetke yétishini ümid qildi. Kishilerni exlaqiy we bilim-meripet arqiliq adaletke, insabqa, xelqchiliqqa chaqirdi. U , iskender shah, behram shah, perhad qatarliq obrazlarning simasi arqiliq öz dewridiki hökümranlargha tesir qilip, ularni özgertishni oylighanidi. Emma, bu newa’i yashighan dewrning siyasiy muhiti, sinpiy ziddiytidin alghanda ishqa ashmayitti. Chünki, ottura esir jemi’ytining siyasiy tarixy müshküllüki bu xil tragédiyining muqerrer dawamlishidighanliqini we küchiyip baridighanliqidin bisharet béretti. Emeliyettimu, yéqinqi zaman uyghur jemi’ytide bu xil tragéydiye rohi yenimu küchiyip bardi.
Paydilan’ghan matériyallar:
(1) «gherp istétika tarixi» xelq edebiyati neshriyati, 1987-yil.
(2) ju guangchen: «tragédiye pisxologiysi», shangxey xelq neshriyati neshiri.
(3) sh.ömer: «uyghurlarda klassik edebiyat», 416,-417-betler.
(4) elshir newa’i: «leyli-mejnun», shinjang yashlar neshriyati, 1999-yil neshri.
«qeshqer» zhurnili 2006-yilliq 1-sandin élindi
Aptor: Iqbal Tursun- Uyghuristan pédagogika uniwérsitéti edebiyat inistitutining proféssori, filologiye penliri dokturi.

http://uyghurpedia.com/index.php?title=