Uyghurlarning öz tengrisini quyashqa oxshatqanliqini, hemmige hökümdarliq qilidighan peyghember/Tengriqutlirini dewlet qushi shungqargha oxshatqanliqini, beg we xanlirini arislangha oxshutup Arislanhan deydighanliqini, jessur jenkchillirini kökbüre deydighanliqini unutmasliqimiz lazim.
Uyghurlar özining uzaq tarixida ilahiyet, hakimiyet we medeniyet meslilirini ipade qilidighan qutsal meniwiy motiflarni yaratqan.
Bir milletning muqeddes dep qaralghan motifliri qutsal bolup, ulugh rabbim shu milletni zawalliqqa yüzlendürsimu yaki qudret tapquzup güllendürsimu eshu motiflardin ish bashlaydu.Tengri bir milletni öltürmekchi bolghan bolsa milliy motiflarni untulduridu, tirildürmekchi bolghan bolsa milliy motiflarni xatirlitidu.
Milliy motiplar din, medeniyet we millettinmu üstün turidghan barliq bolup, u milletning meniwiy DNAsi yisaplinidu.Milliy motiflirimiz kolliktip yoshurun éngimizda turup bizning shexsiy we kolliktip herkitimizge dayim qumandanliq qilidu!
Uyghurlarning milliy motifliridin Uyghurlarning etnik tifini, shanliq tarixini, parlaq medeniyitini jümlidin dewletchilik iddiysini bayqash mumkin!
Uyghurlarning tört chong motifi millitimizning qutsal kitabi Oghuznamide yer alghan bolup, dunyadiki herqandaq bir milletning qedimqi qutsalliri heqqide bundaq bir lerik, tarixiy, pelesepiwiy we siyasiy, diniy kitabi yoq!
Uyghurlar tarixta gerche köp xil din we köp xil medeniyetlerning tesiri astida qalghan bolsimu qarangghuluq yillarda yoshurun éngigha xatirlengen milletning bir pütün rohiyitige tüwrük bolup turghan milliy motiflirini hergizmu untup qalmighan.
Uyghurlarning tört chong merkiziy motifi bar bolup, bular: Kün, Ay, Yultuz, Kök, Tagh, Déngiz, Shungqar, Arislan ,Kökbüre…qatarliqlardin ibarettur.Buning ichide yadiroluq tört chong retuel bar bolup, bular 1-Kün, 2-Shungqar, 3-Arislan we 4-Kökböredur.
Bu qutsal motiflar buningdin 10 ming yillar muqeddem yashighan büyük ejdadimiz tengriqut Oghuzhangha bérip chétilidu.Qutsal kitabimiz quraniy kerimde janabiy alla bir-biridin perqliq eriq we tillarda insanlarni yaratqanliqini, ularning hemmisige birdin xosh xewer yetküzgüchi yeni peyghember yollighanliqini debdebe bilen biz insanlargha yetküzidu.
Tarixta biz Türük erqigha jümlidin Türüklükning xemerturuchi bolghan Uyghurlarghimu arqa-arqidin peyghemberler kelgen we muqeddes kitaplar chüshken. Uningdin bizgiche melum bolghanliri nahayiti az bolup, büyük ejdadimiz Oghuzhanning biz Uyghurlargha köndürülgen peyghember, Oghuzname kitabining biz Türüklerge jümlidin Uyghurlargha eng deslepte chüshürülgen qutsal kitap bolush ihtimaliqi bek yoquridur.
Qutsal kitap Oghuznamede büyük ejdadimiz Oghuzhan;
Men Uyghurgha boldum xaqan, elinglar ya bilen qalqan. Bizge tamgha bolsun buyan, hem kök büre bolghay oran! Tömür neyziler bolsun orman, hem derya déngizlar chayqalsun rawan. Quyash tugh bolsun, asman qorighan!-dep özining kimlikini, küchlükligini, büyükligini we qutsalliqini dunyagha tolup tashqan iftixar bilen jakarlaydu!
Uyghurlar ezeldin tek xudaliq dingha étiqat qilip kelgen bolup, bu dinning Tengrisi/Ilahi alemde bir hésaplinidighan quyash arqiliq, peyghembiri/Tengriquti Oghuzhan kök yüzide quyashqa eng yéqin üchidighan Shungqar arqiliq, beg we hökümdarlarimiz yer yüzidiki eng küchlük mexluq Arislan arqiliq, tengrining, peyghemberning we hökümdarlirining emrige uyghun halda yashash üchün emes milliy qediriyetlerni qoghdash üchün her waqit öltürüsh we ölüshke hazir jengkchiler tengrining qutsal uliqi bolghan kökbüre arqiliq ipade qilinghan.
Bu tört barliqning biri medeniyitimizdiki otqa, yene biri hawagha, yene biri sugha we axirqi biri tupraqqa wekillik qilidu.
Bizning dinimiz, medeniyitimiz hetta tilimiz özgürep ketken teqdirdimu kolliktip yoshurun éngimizgha tashqa möhür urghandek neqishlengen bu barliqlar hergiz öchmeydu.
Biz uyghurlarning yüzimizni yuymay talagha chiqmaydighanliqimiz, yalghuz qalghan teqdirdimu quyash nuri astida nashayan we xata ishlarni qilmaydighanliqimiz qatarliqlar quysh sheklide bizge jamalini körsütüp turiwatqan tengrige bolghan mengülük tewrenmesétiqadimizni bildüridu.
Tengriqut we xaqanlirimizni dewlet qushi diyilidighan mehriwanliq we shepqetsizlikning piri bolghan yirtquch qushlar arqiliq shreplendürishimiz aliy hökümdarimizgha shertsiz el bolghanliqimizni bildüridu.
Xaqan we beglirimizni tagh we dalilarning eng küchlük padishahsi bolghan Arislan arqiliq ünwanlandürishimiz beglik we mehliwiy hakimiyetlerni idare qilidighan dewlet erkanlirigha bolghan sözsiz itaetimizni bildüridu.
Tengriqut, xaqan yaki beglerni, tengriqut, xaqan we xanlargha tengrining adalitini yer yüzide tejelliy qildurush üchün zeperlerge yol bashlaydighan jessur soqashchi kökbüre arqiliq namlandurishimiz er we aliplirimizgha körsetken alahiyde hörmitimiz bolup, bu hadise bizning aile, teshkilat we hakimiyet qarashlirimizning yiltizi hésaplinidu!
Milliy medeniyitimizdiki qutsal miraslar milliy medeniyitimizning edebiyat we sennet janiri arqiliq bezilliri bezillirini toluqlash we teqezza qilish arqiliq milliy folkilorimizgha ayit bolghan neqish, keshte, oymichiliq, qapartmichiliq we minyatorluq arqiliq, bezilliri milliy qiyapetler we chalghu eswaplarda, bezilliri diniy inanchlar arqiliq yene bezilliri aghzaki we yazma edebiyat arqiliq, bezilliri yat milletlerning köchürüp ishlitishi we tarixlirida xatirlep qélishi netijiside künimizgiche yétip kelgen.
Uyghur balballiri, tash qiya eserliri, chalghu eswapliridiki we kiyim kéchekliridiki her türlük figur we shekiller insanlar téxi yéziq ijat qilishtin burun xelqimiz qollanghan heripler bolup, u eyni waqitta til-yéziqni ipade qilidighan tawush bolupla qalmastin medeniyitimizda, dini inanchlirimizda qutsallashqan retuelleshken imaglardur.Her bir belge xalighanche özgertidighan nerse emes.U zamanning ötüshi bilen barghanche istitik shekillirini özgertip kelgen bolsimu, her sewirning sitilize qilishi netijiside özgirep ketmestin barghanche güzelliship we körkemliship barghan.
Uyghur motifliri, imagliri we simiwollirini xalighanche özgertishke bolmaydu.Uyghur motifliri, imagliri we simiwollirida nime teswirlengen bolishidin qettiynezer merkiziy retueller – teswirlengen obyékitta quyash yeni yultuzlar, qaraqush yeni dewlet qushi, arislan we kökbüre qatarliqlarning istilize qilinghan figurliri-maddiy we meniwiy hasilatlarning yadrosida qoyulghan. Ular Türüklerni jümlidin Uyghurlarni teshkil qilghan tarixtiki qebile we siyasiy ittipaqlarining qutsal belgülliri bolup, bezilliri tarix bilen bezilliri til bilen, bezilliri yultuzlar bilen, bezilliri biz bilidighan yaki bilmeydighan tebiyet we rohiyyet sirliri bilen, bezilliri tibabet bilen, bezilliri astironomiye bilen, bezilliri tiologiye bilen we bezilliri pelesepewiy qanuniyetler bilen alaqidar bolup, tarixning ötüshi bilen her dewirde peyda bolghan ilim-pen yéngiliqliri, edebiyat sennettiki tereqqiyatlar we milliy pissixologiyemizning piship bérishi qatarliq sewepler tüpeylidin qimmiti téximu éship barghan.
Uyghur motifliri, imagliri we simiwolliri her bir dewirning milliy rohiyitimizni inshah etküchi danishmenliri teripidin sennet tereptin mukemmelleshtürülüpla qalmay tibabetchilik, astronomiylik, astrologiylik, pelesepiwiylik, logikiliq, giometiriyelik we algébraliq terplerdinmu bir-birige yéqinlashturulup, tarixning ötishi bilen tashtin qopurulghan yiqilmas bir qele haligha keltürülgen.
Milliy motiflirimizning rohi singgen kilassik we hazirqi zaman edebiyat we sennet eserlirimiz, qoyuq milliy xaraktirgha ige bolup, qanni qizitidu, rohni urghutidu we insanda hayatqa bolghan sirliq bir qizghinliqni téximu küchlendüridu!Xelqimiz arisida duttar bilen ussul, dap bilen resul,-degen ata sözi bar.Buningdin hayat yashash pelesepimizning sennetke, sennetning dingha, dinning hayatliq tepekkurining herqaysi jaylirigha tekshi yiltiz tartip ketkenlikini körimiz.
Ejdatlirimiz bu katagoriyege mensup bolghan hayatliq qanuniyitini alla burun yekünligechke yaxshi we yaman künlerning hemmiside milliy motiflirimizni qoghdap turghan sennetke alahiyde éghirliq bérip kelgen.
Peqet uyghurlar ewlatmu-ewlat sennet enenisini dawamlashturup kileligenligi sewebidin qarangghuluq yillardiki pelesepiwiy we istetik qarashlirimiz herqandaq tashqiy zerbilerge jessurluq bilen berdashliq bérip bugüngiche yétip kileligen!
Milliy medeniyitimizning tash abide we qeghez-qelem arqiliq künümizge yétip kelgenliri bek az bolup, bugüngiche saqlinip qalghanlirining peqet yüzde biridur!
Qalghanliri Tash-kemir senniti, naxsha-ussul, milliy metilogiye, xelq qoshaqliri, meseller, chöchekler, maqallar, temsiller, hikmetlik sözler, dastanlar, elneghmeler, muqamlar, meshrepler, diniy hekayiler, tash abidiler, tepishmaq hem balalar oyunliri, milliy murasim we örpi-adetler, qolhünerwenchilikke ayit eshyarlar, heykeller, neqishler, keshtiler, aile, yurt- makan hem sheher qurulishi, turalghu jay we ibadetxanalarning arxitektori hem bezilishi qatarliqlarda qanche 10 ming yillap eghizdin eghizgha we ewlattin ewlatqa miras qelishi netijiside biz bilen yüz körüshken.
Ejdatlardin miras qalghan bu yiltizi bekmu chongqur, yer yüzide tengdishi yoq mol we renggareng medeniyetke warisliq qilishimiz, qoghdishimiz, güllendürishimiz we uni herqandaq bedel ketsimu qoghdap qélip kelgüsi ewlatlargha miras qaldurushimiz bizning insaniy, milliy we diniy burchimizdur.(K.Atahan)
04.09.2015 Germaniye