1937-yili 5- ayning 4 – küni etigende , memtili ependi aditi boyiche somkisini élip uyushmigha baridu . Bu chaghda qeshqer shehiridin kéchilep yolgha chiqip , tang étishtin burun atushqa yitip kelgen qeshqer wilayetlik saqchi idarisining mu’awin bashliqi ubulqasim ademliri bilen memtili ependining kélishini kütüp turghan idi . Memtili ependi uyushmigha kirishi bilenla , ular memtili ependini qolgha alidu . Bu mudhish xewerni anglighan minglighan amma we oqutquchi – oqughuchilar yügürüshüp yolgha chiqidu . Ular saqchilarning qoligha koyza sélin’ghan memtili ependini bir sok – sok yalingach atqa mindürginiche arigha élip kétiwatqanliqini köridu . Buni körgen er ayallar ünsiz uh tartishidu . Oqughuchilar « ependim ! » dep waqirap , ün sélip yighliship kétidu . Yalingach at üstide mehbus süpitide olturghan memtili ependi oqutquchi- oqughuchilar we yurtdashliri bilen béshini lingishtip xoshlishidu . Saqchilar memtili ependini otturgha alghan péti toxtimay méngip , qumaltagh terepke kétip qalidu …
Memtili ependi udul qeshqer saqchi idarisige yalap apirilghandin kéyin , saqchi bashliqi qadir hajining aldigha élip kirilgen . Qadir haji memtili ependini körüp , körenglik bilen qaqaqlap külüp ketken …
Memtili ependi qeshqer wilayetlik saqchi idariside qisqa soraq qilin’ghandin kéyin , yawagh türmisige élip bérilip 14- kamérgha tenha solap qoyulghan … Memtili ependi özi yalghuz solan’ghan kamérning jenubi témigha atqa min’gen bir ademning resimini sizip astigha : « men1937-yil 5-ayning 4-küni seyshenbe bu yerge kirdim , méni naheq qolgha élishti » dep yézip qoyghan .
1937 – yili 5 – ayning 30 – küni seherde , qeshqer yawagh türmisige qamaqliq 300 din artuq siyasi mehbus türme hoylisigha yalap élip chiqilip , tutash oqqa tutulghandin kéyin , bénzin chéchip köydüriwétilgen . Qeshqer saqchi idarisining bashliqi qadir hajining bashqurishidiki bu türmini shu chaghda sowét itipaqining qeshqerge kirgüzgen qirghiz atliq qisimlirining tü’enjangi mewlanop üchyüzdek eskiri bilen saqlaytti .
1937 – yili 12 – ayda , shéng shisey omumen ilgiri tömür , osman , sabit damollam , maxosen we mehmut muhitigha egiship parakendichilik salghanlar birdek qolgha élinip tazlinidu , dep jakarlighan . Qeshqerde 5000kishi qolgha élin’ghan . Ular birdek « xa’in » dep jakarlan’ghan hemde mal- mülki musadire qilin’ghan . 12-ayning 17-küni qeshqer rayunida « xa’inlarning mal-mülkini éniqlash hey’iti » qurulghan . Shing shisey özining mustebit hakimyitini mustehkemlesh we sitalindin alghan qerzini qayturush üchün , mushu bahanida , shinjang miqyasida nurghun chong baylarni qolgha élip , ularning mal- mülkini musadire qilghan . Yene bir jehettin közge körün’gen emeldarlarni we ziyalilarni qirip tügetken .
Eyni yilliri yeken wilayetlik uyghur uyushmisining re’isi we yekenning hakimi qatarliq xizmetlerni ötigen abduréshit yüsüp ependining éytip birishiche , ( yawagh türmisini saqlighuchi) mewlanup , térisige sighmay hökürep yürgen zamanlirida , intayin qebih ishlarni sadir qilghan iken . U bir qétim , qurban héytida qattiq mes bolup qélip , dadqibay digen aghiynisi bilen adem öltürüshte besliship baqmaqchi bolup , bashqilargha buyrup türmidin 40 neper mehbusni élip chiqip , ularni ong- sol qilip qatar yatquzup , yénidin pichiqini chiqirip , bashqilargha körsitip turup : « men pichaqni bir qétimdin sürüsh bilen , bu ong tereptikilerning jénini tézlik bilen alalaymen , sol terepte yatquzulghanlarni dadqibay boghuzlisun » dep , jallatliq maharitini körsetkeniken … Shu zamanlardiki qanliq weqelerning hazir bar bolghan shahidliri mewlanopning qilmish-etmishlirini ghezep bilen hékaye qilishidu . Bundaq hikayilerni tarixchi ablimit ruzi manga köp qétim qaynap turup bayan qilip berdi .
Uyghur xelqining mushu esirdiki eng olugh ma’aripchisi , talantliq teshkilatchisi , ot yürek kompozitori we sha’iri , nami menggü ölmes oghli memtili ependi uyghur xelqi aldida qan – qerzge patqan , xelqni zar – zar qaqshatqan ashu mewlanop dégen jallatning qolida , 1937-yil 5 – ayning 30 – küni tang seherde étip tashlinip , arqidinla köydürüwétilgen .
Memtili ependi türmige qamalghandin kéyin 14- kamérning tamlirigha bir nechche parche shé’ir yézip qoyghan :
Nechche yil kezgen idim bu diyari ghurbetni ,
Körmigenidim mundaq azabu – oqubetni .
Aqiwet weten’ge kélip , qilip xelq üchün xizmet ,
Mukapat ornida aldim bu azari külpetni .

Taqitim taq boldi mundiki xelqning nidayidin ,
Qulaqlirim gas boldi kishenler sadayidin .
Gunahi ne iken bunda qamalghan newqiranlarning ?
Heqqe oyghuni yoqtur téngilghan shu gumanlarning .

Rohim ejep qisildi yalghuzluqta , tutqunda ,
Sa’etlirim ötmekte kishenlinip zulmette .
Yéshim ottuz alte yash , tashtin better qatti bash ,
Ada bolar oxshaymen bu xil qayghu – hesrette .

Memtili ependi qaynap turghan ghezeplik héssiyati bilen , kamér tamlirigha shé’irlarni yézip toshquziwetken :
Bulbullar tutqun boldi , yurtni bulghidi qagha ,
Kim bolsa wetenperwer bir kün ésilur dargha .

Bu qarangghu yillarda tapalmidim adalet ,
Adaletke intilsem qolgha aldi siyaset .

Xelqim üchün ilim – pen , tereqqiyat izdidim ,
Niyitim sap , dilim aq , ötküzmidim jinayet !

Qadir haji kirip keldi , yénida gundipay alte ,
Heqiqet ne ? Adalet ne ? Bilmeydu eqli bek kalte .

Kishen qisti séni tewpiq qilma zerriche peryad ,
Pida qil qanni sen emdi , béshinggha keldi bu ersat .

Urghup turghan issiq qan jismimda isiyan éter ,
Künde mushtumdek kések xet yézip tügep kéter .

Xudayim bilur balilirim qaldi dadu – peryadta ,
Dérikimni alalmay sersan bolup her yaqta .

El xa’ini , memtimin ichi qara munapiq ,
Hökümetke üstümdin xewer béripsen saxta .

« el xa’ini , memtimin ichi qara munapiq » digen misradiki memtimin 1930— 1940- yilliri qeshqer teweside shéng shisey we gomindang hakimyiti üchün ishpiyunluq qilip , ikki qolini nurghun xelqperwer oghlanlarning issiq qéni bilen boyiwalghan munapiq memtimin aq kirpik digen kishini körsitidu .

1937 – yil 5 – ayning 30 – küni seherde yawagh türmisidiki üch yüzdin artuq kishining oqqa tutulup köydürüwétilgenliki toghrisidiki bu mudhish xewer qeshqer shehrige nahayiti tézlik bilen taralghan . Shu chaghda , memtili( tewpiq ) ependining akisi nizamidin ependining on nechche yashliq oghli rishat qeshqer shehiride iken . Memtili ependi qolgha élin’ghandin kéyin , nizamidin ependi rishatni .., memtili ependige tamaq we kiyim – kéchek yetküzüp bérishke buyrughan . Shunga u shu küni etigende ornidin turup héyitkahgha kélip , kéchiche bolghan jengge a’it xewerlerni bilmekchi bolghan . Lékin uning bilgini « saqchilar yawagh türmisige ot qoyiwitip yéngi sheherge qéchip kétiptu » dégen shum xewer bolghan . Rishat hichnimige qarimay molla akisi ( memtili ependini shundaq ataydiken ) ning xewrini élish üchün yawagh türmisige kelgen . Qarisa bu yer qizil qiyametning özige aylan’ghan bolup , köyüp chüchüle bolup ketken jesetler hoylida , tamning tüwiliride , kamérlarning bosughisida döwiliship ketken . Rishat yügürgen péti memtili ependi yatqan kamérgha barghan . Shu chaghda , birsi uning mörisini tutqan , qarisa dadisi nizamidin ependi iken , yénida memtili ependining shagirti abdughupur qunaji , aghinisi abbas chongmu bille iken . Esli ular abduniyaz qisimlirining qeshqerge hujum bashlighanliqini anglap kéchilep yol yürüp qaq seherde qeshqerge yétip kelgeniken . Ular qeshqerge kélipla türmige ot qoyuwétilgenlikini anglighan , shuning bilen héch némige qarimastin bu yerge kelgen . Ular birlikte memtili ependining jesitini izdigen . Jesetler tonughusiz derijide köyüp ketken bolghachqa , ular bek izdep ketken . Kéyin rishat memtili ependining putidiki köymey qalghan karashnaway ayighini tonowalghan . U dadisigha : « men bu ayaghni téxi birnechche künning aldida ekilip bergenidim » dégen . Shuning bilen nizamidin ependi bilen abbas chong memtili ependining hem kichiklep , hem yéniklep ketken jesitini awaylap kötürüp köynek , chapanlirigha orap atqa artip , beshkéremge yétip kélip bir yéqin tunushiningkige chüshken . Ular qarangghu chüshkende mangmaqchi bolushqan . Rishatni bolsa at bilen awwal bérip mexpiy halda yerlik teyyarlitip turushqa buyrighan . Özliri jesetni taghargha sélip , atqa artip beshkéremning it yoli arqiliq kéchilep atushqa qarap yol alghan . Nizamidin ependi , abbas chong , abdughupur ücheylen üstige jeset artilghan atning yénida buquldap yighlap yash töküp mangghan .
1934 – yildin 1937 – yilghiche bolghan töt yil jeryanida jenggiwar izchilirini bashlap , ney – baranlarni yangritip , naxsha – marsh sadaliri bilen taghu – tashlarnimu lerzige sélip , qeshqer bilen atush ariliqidiki bu tar yolda nechche on qétim heywetlik seper qilghan , hem shu xasiyetlik seperliride minglighan – onminglighan kishilerning qelb közini yorutup , uyghur ma’arip tarixida misli körülmigen parlaq sehipilerni achqan bu ma’arip serkerdisi , bügünki künde köyüp chüchüla bolghan halette taghargha qachilinip , atning üstide qeshqer bilen atush ariliqidiki bu yolda eng axirqi sepirini bésip kétiwatatti . . .

Jahan’gha patmighan serke
Qazan’gha qandaq patqandu !
Qazan’gha patsa patqandu ,
Tuwaqni qandaq yapqandu ?

Memtili ependining jesiti el ayiqi bésiqqanda boyametke élip kélin’gen . Ular memtili ependining axiretlik ishlirini intayin mexpiy püttürgen , néme qiliwatqanliqini hetta nizamidinning ayali zorixan’ghimu oqturmighan .
Axiretlik pütkendin kéyin , sekkiz kishi nizamidin , abduraxman sha’ir , abbas beg ( 1936 – yilidin kéyin atushqa beg bolghan , yene bir ismi abbas chong ) , quwan sheyx , abdughupur qunaji ( téjenlik meripetperwer bay quwan hajimning oghli ) , rishat we memtili ependining yerlikini teyyarlighan ikki nimkar – tashmemet , igemberdiler aldirap merhumning namizini chüshürüp uni depne qélishqan . Éhtiyat yüzisidin hetta qebre üstige égizrek topa döwileshkimu jur’et qilalmighan .
Merhumni depne qilip bolghandin kéyin . Sekkizeylen nizamidinning öyige qaytip kélip , bu sirni ebediy saqlashqa , tuqquzinchi bir kishige bildürüp qoymasliqqa qesemyad qilishqan .
Memtili ependining türme tamlirigha yézip qoyghan shé’ir – qoshaqliri qandaq saqlinip qalghan ? Semer bayning oghli abduraxman semer memtili ependining ong’ériqtiki « oqutquchi terbiyilesh kursi » ning oqughuchisi idi ,.. « saqchilar yawagh türmisige ot qoyiwitip yéngi sheherge qéchip kétiptu » dégen shum xewerni anglighan abduraxman semer ustazining néme bolghanliqini bilish üchün , emet mexsum qatarliq birnechche sawaqdishini bashlap derhal qeshqerge yétip barghan . Ular yétip kelgende , türmining ichi bir qizil qiyametke aylan’ghan bolup , uruq – tuqqanlirining jesitini izdewatqan we tapqanlarning yigha – zari pelekni qaplighaniken . Abduraxman semer bashliq birnechcheylen memtili ependining jesitini izdigen . Ular izdep bir kamérgha kirip , tamda memtili ependining chalma bilen yazghan shé’irliri turghanliqini körgen . Ular puchurkisigha qarapla , memtili ependining shé’irliri ikenlikini jezim qilghandin kéyin , hemmini köchürüwalghan . Ular köchürüwalghan shé’irlar qiriq kuplit etrapصda bolup , bu shé’irlarni kéyin abduraxman semer yadliwalghan .
1937 – yil 5 – ayning 30 – küni keltürüp chiqirilghan bu mislisiz paji’ening mudhish xewiri bir – ikki kün ichide pütün qeshqer tewesige pur ketken . Bu xewer atushta keng tarqalghandin kéyin , memtili ependining balichilap béqiwalghan munewwer shagirti mir’ehmet séyit derhal dadisidin roxset élip , téjenlik sulayman digen bala bilen ikki éshekke minip qeshqerge qarap yol alghan . Ular qeshqerge yétip kelgendin kéyin , ésheklirini töshük derwazisining téshidiki bir saraygha qoyup , azraq tamaq yep yawagh türmisige yétip barghan . Ular türmige yétip barghanda , bu yer asasen jimiqqan bolup boran uchup turghaniken . Bu ikkisi barliq kamérlargha kirip axiri memtili ependi yatqan türmini tapqan . Ular töt tamgha ala qoymay yézilghan shé’irlarni xatirilirige bir – birlep köchürüwalghan . Ular bu kamérdin chiqip , yene bashqa kamérlarni aylan’ghan . Qarisa yene bir kamérdimu memtili ependining birnechche kuplét shé’iri yéziqliq turghan . Ular unimu köchürüwalghan .
Mir’ehmet siyit bilen sulayman türmining ishikini saqlaydighan gundipayning ayali bilen körüshüp , uning memtili ependige a’it ishlarni bilidighan – bilmeydighanliqini sorighan . Bu ayal bu ikkeylen’ge : « memtili ependini hemmidin burun ekelgen , awwal yalghuz kamérgha solighan , kéyin hisamidin ependi bilen bir kamérgha solidi . Bular memtili ependini bek tola soraq qildi , bek qiynidi . Héliqi mewlanbék ( mewlanopni démekchi ) dégen qirghiz bek tola soraq qilatti . Héliqi künimu memtili ependini ashu öz qoli bilen atti . Biz birnechche ayal étishwazliqta oq tégip kétishtin qorqup , balilirimizni élip bir öyge kiriwalghaniduq . Shu öyning dérizisidin , tang yuruqida bolghan ashu qizil qiyametni öz közimiz bilen körduq , dozaqning özi boldi , xuda bendisige undaq künni körsetmisun . Shu kündin bashlap éghizlirimgha qoqaq chiqip ketti . . . » dep sözlep bergen . Mir’ehmet siyit bilen sulayman ésheklirige minip atushqa qaytip kelgen . Mir’ehmet siyit shé’ir yéziwalghan depterni birersining körüp qélishidin qorqup , shé’irlarni yadqa éliwalghan . Memtili ependining öltürülgenlikini uqqan atush xelqi qoshaq qétip yighlighan :

Ishik aldida töt orus ,
Tötiliside papirus .
Ependimni öltürgen ,
Qadir haji ja orus .

Memtili ependi türmige élin’ghandin kéyin , uning ish – izlirigha warisliq qilip , pütkül atushni qaplighan ma’arip herikitini suslitip qoymasliq üchün , nizamidin ependi , abduraxman sha’ir , emet mexsum , tashaxunumning oghli liwahidin qari , abdughupur qunaji , izchilar sinipining oqughuchiliridin yar muhemmet , sultan mamut qatarliq onnechcheylen yighin échip « memtili ependi türmidin chiqquche , atush ma’aripini aqsitip qoymayli » dep , abduraxman sha’irni memtili ependining ornigha atush ma’aripigha mes’ul qilip békitken . Bu ay – bu künlerde , weziyet dawalghup turghachqa , xa’in – munapiqlarning , ishpiyun – chéqimchilarning küni tughulghan . Ularning xoriki ösup körenglep ketken . Memtili ependi qetli qilin’ghandin kéyin weziyet téximu jiddiyliship ketken . Eyni yilliri memtili ependining yénida meripet mesh’ilini kötürüp mangghan kishiler hökümet da’irilirining diqqet obyékti bolup qalghan …
Weziyet keskénleshkensiri gunahsiz kishiler ushtumtut kéchisi öyidin chaqirip élip chiqilip iz – déreksiz yoq qiliwétilgen . Uzun ötmey memtili ependining akisi nizamidin ependi , abbas chong mu’ellimlerdin abduraxman sha’ir , liwahidin qari , emet mexsum , abdughupur qunaji , izchilardin yar muhemmet qatarliqlar arqa – arqidin qolgha élinip ketken .ularning shu péti iz – dériki bolmighan .
Memtili ependi kötürgen meripet bayriqining etrapigha uyushqan talantliq oqutquchilar xelqperwer shexisler bir – birlep qolgha élin’ghandin kéyin , iz – déreksiz ghayip bolghan . Démek ular shéng shiseyning adet qilghan usuli bilen yoshurun ötürülgen .
1937 – yilining kéyinki yérimida , herqaysi bashlan’ghuch mekteplerdiki oqughuchilarning yéshi bir qeder chongraqliri mekteplerdin pütünley qoghlap chiqirilghan . Da’iriler oqughuchilarning eng kichiklirini élip qélip , ularni öz muddi’asi boyiche oqutqan . Oqutush programmilirimu bashqidin tüzülgen . Memtili ependi ögetken naxsha – marshlarni oqush cheklen’gen . Oqu – oqutush ishliri künséri chékin’gen we chakinilashqan .
Memtili ependining hazirghiche bizge melum bolghan birdinbir foto söriti qandaq saqlinip qalghan ?
Memtili ependi öltürülgendin kéyin , memtili ependining qeshqer qoghanliq bajisi obul hesen memtili ependining ayali melikizatni yéshigha toshmighan qizi edibe bilen qeshqerge élip ketken . Shu chaghda uning türkiyede oqighan chaghdiki oqughuchiliq kénishkisi memtili ependining miras qalghan nersiliri arisida saqlinip qalghan bolup , hazirqi söret shu kénishkigha chaplan’ghan iken . Melikizat xénim bu qimmetlik mirasni etiwarlap saqlighan . Epsuski memtili ependining paji’elik ölümi bilen kélip chiqqan judaliq hesritining derdige berdashliq bérelmigen melikizat xénim uzaq ötmey ölüp ketken . Qara yitim bolup qalghan yalghuz qizi edibeni qeshqer shehiridiki hammisi xeliche xénim béqip chong qilghan . Edibe boyigha yetkendin kéyin turmushluq bolup , töt perzentke ana bolghan . 1960 — 1970 -yilliri « xa’inning pushti » dep chetke qéqilip , edibe xénimning körmigen küni qalmighan . Shuning bilen qeshqerdin ghuljigha köchüp ketken . U hazir ghulja shehirining sherq mehelliside olturidu . Melikizat xénimdin miras qalghan süretni memtili ependining bajisi obul hesen saqlap , 1960 -yilliri memtili ependining akisi nizamidin ependining perzentlirige tapshurup béridu . Ular bu süretni qayta fotogha alghuzup , köpeytip yuyghuzup , uruq tuqqanlirigha birdin tarqitip béridu . Shu sürettin bir parchisi 1982 – yili qurban baratning shexsi adérsigha ewetip bérilidu . Qurban barat bu süretni « bulaq » jornilining 11 – sanida élan qilip , jama’et bilen yüz körüshtürdi . Shundin buyan bu süret köpligen kitap – zhornallarda élan qilindi.
Memtili ependi namliq bu kitapning apturliridin biri bolghan mir’ehmet séyit ependi 1923 – yili atushning meshhed kentide dunyagha kelgen . 1935 -yili memtili ependining « izchi etiriti » ge qobul qilin’ghan hem barabanchi bolghan . 1939- yili qeshqer sifen mektipige qobul qilinip , üch yil oqighan . Oqushni tamamlighandin kéyin ilgiri kéyin bolup qeshqer we atushta sen’etchi , oqutquchi we ilmi mudir bolghan . 1949 -yildin kiyin , atushta medeni- ma’arip xizmitini ishligen . 1959- yildin1987 – yilghiche , atush nahiyilik ( sheherlik ) medeniyet yurtida ishligen . Mir’ehmet siyit ependi 1981- yili tunji qétim « bulaq » mejmu’esining 3- sanida « sha’ir tewpiq » namliq maqalisini we « tewpiq shé’irliridin nemuniler » ni élan qilip memtili ependi we uning bir qisim shé’irliri heqqide qimmetlik melumat bergen . 1985 – yili « atush edebiyati » da « uyghur xelqining 30- yillardiki kompozitori memtili ependi » namliq maqalisini élan qilghan . U yene memtili ependining naxsha – marshliridin 40 nechchini retlep kitapche halitide neshirge teyyarlighan we adettiki ün’alghu tembur bilen oqup , ikki pilastinka qilip xatire qaldurghan . Mir’ehmet séyit ependi yene1987- yili « uyghur yéngi ma’aripining bayraqdari – memtili ependi » namliq eslimisini tamamlap neshirge tapshurghan . 1991 – yil 10 – ayning 18 -küni 68 yéshida alemdin ötken . Mir’ehmet séyit ependining « uyghur yéngi ma’aripining bayraqdari — memtili ependi » namliq eslimisi 1996 – yilighiche shinjang xelq radi’o istanisisidiki kompi’ozitor mihmanjan rozining qolida saqlinip turghan . Kéyin 1997 – yili 8 – ayda « mir’ehmet séyit , yalqun rozi , ablikim zurdun » larning namida resmi neshirdin chiqqan