Autori: Enver Toxti Bughda

Mediniyet, tertip türtkiside dunyagha köz achqan bolsa, erkinlik qoynida wayigha yetip, qalaymiqanchiliq tupeyli jan teslim kilidu.

Öz ichidin berbat bolmighan bir ulugh mediyetni bash egdürüsh esla mümkin emes.

Will Durant

1

Bir dostum manga baylar tizimlikini körsetti, ismimni uningdin zadi tapalmighach, özemning bir namrat  ikenlikimni ten aldim. shu dostum yene manga dunyadiki döletlerning tizimlikini berdi, öz dölitimning namini uningdin tapalmidim, chunki u yene bir dölet nami teripidin basturlup kétilgen idi. Dölitim namining xeritidin tépilmighinigha qarap, uni yoqitip qoyghanliqimni azap ichide tonup yettim. Dimek, méning dölitim bir meghlup bolghan dölet idi.

shu dostum yene dunyadiki tereqqi qilghan milletler tizimlikini berdi. Shunche izlepmu, uyghur namini undin tapalmidim. uyghurum bu tizimliktinmu öchurluptu.

Nam-nishanlirimizning ün-tünsiz ghayip bolishi, bizning axirqi hisapta jahan sehnisidin süpürlüp tashlinwatkinimizdin bashqa nerse emes.  Dewrimizgiche bolghan insanlar tereqqiyatining qanuniyiti shuki, tarixi sehnide put tirep turalmighanlar öz ornini ghaliplargha tedriji halda, öz rayisiz ötinip bergen we shuning bilen asta-asta untulup kétilgen. Riyalliq   muqam neghmiliridek hemishe qulaqqa yéqishlik emes, elwette. Mesilining nigizi zadi nede ?

2, what went wrong?

Bala chaghlirimda apam, “biz Honlarning ewladimiz,” dep hikaye qip biretti. Dimisimu biz Honlar ewladimiz, shunga tarihta aq-Hon dep nam alghandurmiz. 2010-yili Awghusta, oylimighan yérdin Wingiriyining Budapisht shehrige jaylashqan Bugac digen yéride orunlashturulghan Dunya Honlar Qurultiyigha ishtirak qip qaldim. üchbu qurultay dawamida, ejdatlirimiz bolmush Honlarning Asiya-Yawrupa qong qurupluqini boysundurush dawamidiki baturane simasini tunji ret öz közum bilen körgen boldum. Qurultay dawamida men bir Romaniyilik Hon bilen tonushup qaldim, u özining Qara-Hon ewlatliridin bolmush Ongur dep atilidighan  bir qowumdin ikenligini sözlep berdi.

Qurultaygha qatnashquchilar Yaponiye,Monghuliye,Türkiye, Kazakistan, özbekistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Ezerbeyjan, Bolghariye, Wingiriye, Finlandiye, Sibiriye qatarliq dölet we rayonlardin kelgen idi. Men shundila ularning  bir ulusning oxshash bolmighan quwumliridin ikenlikini tonup yettim. Millet oqumining meydangha kélishi,esli bir yiltizdin bolmush bu quwumlarni,  bir-biri bilen anche köp baghlinishi yok xelqlerge aylandurup qoyghan idi. Xitay menbeliride qeyt qilinghan atalmish «shimaldiki az sanliq milletler»  esli Honlardur. Mongghul, shiwe, yapon,koriyan, sibiriyediki her qaysi yerlik qowumlar, türk, hindiyan we bizler esli bir yiltizdinmiz. Tarixta biz ortaq tilda sözliship, oxshash bir qoyash ilahigha choqunup, börini tutim qilip, kiyinishte  perqsiz ötken bir xelq iduq. Xitay menbeliride bizning «Hu» dep atilishimiz, saqalliq bolghinimizdin emes belki xitayche  «Hu» sözining «Hon»  gha ahangdash ikenligidin idi. Shundaq iken, tarixta shundaq shanliq sehipilerni achqanlarning ewladi bolmush bizlerge, bügünde zadi nime boldi ? nime seweptin biz yoqulush girdawigha kep kalduq ?

1) Küch bilen Jahan Sorash Dewrining Ahirlishishi

Ata bowilirimiz jahan kizip, istilah qilish bilen aldirash ötkechkimu qandak, öz tariximizni qézip chiqishqa toghra kelse, yenila Henzuche menbelerge murajet qilmay amalsizmiz.  Tarixni yézip qaldurush, melum menidin éyitqanda, bir milletning hayat sergüzeshtilirini, tejribe sawaqlirini, we shu dewrge ait bir qatar intayin muhim melumatlarni, kiyinkilerge qaldurup, milletning ewlatmu-ewlat yüksilishige polattin ul selish dimektur. Tarixni yezip qaldurush arqiliq jughlanghan tejribe-sawaqlar, nechche ewlat Honlarning ani tépishigha uchrap kelgen Henzulargha, Hunlargha taqabil turushning enggüshtirini ata qilghan. Bilimning küch ikenliki dewr telep qilmaydu elwette.

Hunlarni parchilash we ichki niza peyda qilishning ularni gumran qilishtiki achquchluq we birdin-bir ünümlik usul ikenligini tonup yetken Henzular, “yatlarni yatlar bilen jaylash” taktikisni tüzüp chiqip,  qébililer ara ihtilap peyda qilip, nétijide, özimizning göshini özimizning méyida qorup pishirdi. Büyük ejdadimiz bolmush Honlar shuning bilen tarih sehnisidin ghayib bolup,uning nami  tarihi pütüklerde kiyin “Ximaldiki azsanliq milletler” dep hatirlendi.

Henzular uzun muddetlik tarihi sawaqlargha asaslinip otlaq mediyet böshigide yitilgen Honlarning jengwazliqta mahir, émma  sadda, mijezining chus, bashqilargha asanla ishinip qalidighandek bir qatar ajizliqlirini bayqighan. Shundaqla, ularning yatlargha intayin shepqetsiz ikenlikini, öz-ara niza peyda bolup qalghanda bolsa, öz quwumlirinimu qilche ayap qoymaydighanliqini tonup yetken. “Yiraqtikiler bilen ehd tüzüp Yiqindikisige taqabil turush, yatlarni yatlarning qoli bilen jaylash” dek bir qatar taktilarni tüzüp chiqip, Honlarni axiri tarih sehnisidin süpürüp tashlighan. Térim mediniyiti ahiri köklem mediyiti üstidin ghalip kélip, eqil we küch sélishturmisida, eqilning tengdashsiz ikenligini namayend qilghan.  Köklem mediniyiti üstige qurulghan impériyiler shundin kéyin, ghulap chüshüp, ushshaq beglikler süpitidila mewjut bolup turush weziyiti shekillengen. 1865-yili mayda,Roslarning peqet 1900 kishilik eskiri küch we 12 top bilen 30,000 esker mudapiye qilip turghan, Tashkent shehrini istilah qilishi bolsa, köklem mediniyiti asasida yetilgen küch bilen jahan sorash dewrining tamamen axirlashqanliqini körsitip berdi.

2)    Hesetxorluq

Saghlam bir jemiyette, kishiler jemiyetke qoshqan töhpilirge qarap tartuqlinidu, we shu arqilik yüksek hörmetke sazawer bolidu. Yeni uning jemiyettiki abroyi ashidu. Dimek, hörmet japaliq ejirning bir ijtimayi miwisidur. Hörmetke érishishning we abroy tepishning asan yoli yoq, ter töküsh uninggha érishishning birdin-bir halal yoli bolsa kirek. eger bir jemiyette, hörmetke érishishning namuwapiq yollirighimu yishil chiraq yiqip bérilginide, hesetxorluqqa oxshash bir qatar ijtimayi mesillerning meydangha kélishige sewep bolidu. Netijide, hörmetke ejirsiz érishmekchi bolghanlar pütkül esli-weslini ishqa sélip, töhpekarlarni ghajap we yaki barliq mewjut rezil wastilarni qollinip, ularni eslidiki töhpikarlik ornidin tartip chüshürüp, shu arqiliq özini ulardin üstün körsitishke tirishidu.hich bolmighanda shu arqiliq bir xil rohi tengpungluqqa érishidu. Bundaq ijtimayi kisellik milletni chüshep, uni künsayin xorutup baridu, xalas.

3) Abroypereslik bilen Mes’uliyetsizlik

Ejirsiz hormet tepishqa intilish xaishi yéni abroypereslik bizge daimi hemra bolup, milliy rohimizdiki bir roshen xuniklik süpitide yamrap barmaqta. Bu xil ijtimayi kisellik yene bizlerni nelerge apirip tashlaydu bunisi namelum, emma egeshme kisellik süpitide bizni halak qilishqa küch qoshishi shühbisizdur. Abroypereslik bilen yéqqin tuqqanlardin bolmish mes’uliyetsizlik, eger dawamliq bir sorinda dexilsiz dewir sürelise, ular bir ijtimayi jemiyetni tamamen astin-üstün qiliwétish qudritige ige bolidu. Jemiyet tertiwi astin-üstün qiliwétilgen bir muhitta yashighuchi awam bara-bara aq-qara, heq-naheq, halal-haram we shuninggha ohshash bir qatar ijtimayi engüshterlerni dashqal kebi süpürüp tashlap, rohiyiti xunük, maddi ihtiyajni öz herketlendürgüch küchi qilghan, menpe’etni mewjutluq nishani qilghan bir uchum adimi mexluqqa aylinip qalidu. Özini ünümlik idare qilish imminut küchini yoqatqan bundaq xelq jismi mewjutluqtin bashqa, barliq nersisini, yeni milliy ghururini, tilini, özlikini, ejdatliri qan kéchip berpa qilghan ziminini amalsizliq ichide asta-asta yoqutup qoyidu. Bu jemiyette öz qowumi üchün barliqini atighanlar bilen uni mal ornida sétip hejligenler teng barawer mewjet bolup turalaydu. Gezi kelse, kiyinkisi tehi aldinqisining béshida yangaq chikipmu qoyidu. Uyghur jemiyiti bügün bundaq mes’uliyetsiz,adaletsiz jemiyet mizanigha öz qoli bilen palta urmisa, emdi ete purset yoq.

Eger yoqirda toxtilip ötken noxtilarda, mujimellik körülgen bolsa, töwende men béshimdin ötken bezi kechirmishlirimni siler bilen ortaqliship, qarashlirimni amal bar roshenleshtürüp bersem deymen. Qaysi yili dawa sépidiki serxiller ishtirak qilghan bir muhim yighinda, Lopnurda élip bérilghan atom sinighining radiyaksiye tesirining ziyankeshlikige uchrughuqilarning ehwali toghruluq bir xelqaraliq yighin orunlashturmaqchi bolghanliqimni we buning üchün xirajetke ihtiyajliq ikenligimni otturgha qoyghunumda, mes’ullirimiz derhal ipade bildürüp, hirajet üchün 2500 yuro ajritip béridighanliqini we Lopnur Atom sinighigha ait tetqiqatni teximu chongqurlashturushni kapaletlendürüsh üchün yene 1500 yuro qoshumche meblegh ajritip biridighanliqini bildürdi. Yighin ehlige qétilip menmu hayajanda heli bir haza chawak chaldim. Yighindin kiyin, ishlarni emilileshtürüshke tutunup, shu sahediki munasiwetlik mutehslerge tekliplerni séliwettim. Axirqi basquchluq xizmetlerni bir terep qilish dawamida, xirajet üchün bérilgen mebleghni emelileshtürüsh üchün, mes’ullirimiz bilen alaqe qilghinimda, buning üchün bérildighan pulning esli mewjut emeslikini bildim. Bu ishtin xewerdar bir dostum shundila manga, “Shu yighindiki quruq wedige ishinip bir ish orunlashturghan bolsang, resmi döt ikensen”, didi. Özemning dötligimni tonup yetkinimghu bir yaxshi ish boldi, emma manga elem qilghini, yéghingha teklip qilinghan mutehslerning, bolupmu bu sahede közge körüngen ikki mutehsning mendin alaqisini tamamen üzüp tashlishi boldi. Rehberlirimiz shu yighinda kütken chawaklirigha ikki qétim érishti, emma uyghur xelqi özliri üchün xelqara sehnide ikki éghiz lilla gep kilip bermekchi bolghanlardin ayrilip qaldi. Belkim ular, mening shu “aldamchiliqimgha” qarap oylap qalghan bolsa kirek, “Uyghurning bir eyipi bolmisa, bichare bolup qalamdu undaq” dep.

 

3, Milliy Burch we Mes’uliyet Tuyghusi

Burch diginimizni tar menidin qilip éyitqanda, shexsning jemiyetke bolghan mes’uliyet tuyghusi dep chushensek hata bolmisa kirek. Dimek yene melum menidin éyitqanda u jemiyettin “elish” bolmastin belkim “bérishtur” .  Ijtimayi burch yaki mes’uliyet éngi küchlük milletler, ezeldin bashqilargha qul bolup yashap baqqan emes, qunki bundaq jemiyette, milletning béshigha kelgen külpet, her bir awamning ortaq külpiti hisaplinidu we uningdin qutulush üchün nöwiti kelgende ular eng ali qorbanliq bérishtin bash tartmaydu. Ich aghritish yaki janabi Allagha sighinish bilenla milliy kirzis aldidiki mes’uliyettin qéchish ularning xaraktirige zittur.  Ularni  kirzis peytide herketlendürüsh üchün deb-debilik sözlerni qilish teximu hajetsiz. Milletning hayat-mamatlik peytide ular temtirep, titrep yaki tériqtek chéchilip yürmeyde. shunga bu tiptiki milletler öz teqdirini öz qolida tutup kelgen. Ular kishlik mizamida yashashni turmush keqürishtin, jemiyetke töhpe qoshushni jemiyettin menpe’et élishtin üstin koyidu, hem mushu asasta tiriship, yüksilip baridu. Muntizim, saghlam qimmet qarishi bar, Millet üchün ijabi töhpe qoshqanlar, töhpikarlar süpitide ewlatmu-ewlat medhiylense, milletni satqanlar öz jajisini yeydu.  Dimek, ularning qimmet qarishi üstige qurulghan,  küqlük heq-naheq qarishi, töhmethorlargha, hesethorlargha, abroypereslerge, hetta satqunlargha we bashqa jemiyet dashqallirigha keng sehne hazirlap, ularni öz qoynigha alalmaydu.

Birawning bichare bolup qélishida bir sewep bolghinidek, bir awamning asarette qélishidimu, choqum bir nechche xil sewep bar. Bu sewepler arisidiki ichki amilgha mayil sewepler, del bizning bügünki külpetke qélishimizdiki halqiliq seweplerdur. Ulargha texirsiz jeng ilan kilish, bizning bügünki eng ali burchimiz we nishanimizdur. Shundila, teqdirimizni peket özimiz hel qilalaymiz. Eksiche bolghanda, bizni bu kulpettin hechkim qutulduralmaydu.

Jemyitimizde hazir kishining yaxshi teriplirini mediyeleydighan  sözlükler zamandin qéliwatidu yaki esli menisidin chetnep kétiwatidu . Mesilen ” yuwash  adem” digen sözni alalyluq, esli uning mensi semimi, bashqilarni hörmetlaydighan we bashqilar teripin hörmetlinidighan ademni körsitetti. Emma biz hazir birsini yuwash désik, u bundaq teriplinishtin razi bolmisa kirek, qunki “yuwash” digenlikning hazirqi mensi köp qisim kishler nezirde,  “yarimas”, “döt” digendek sözler bilen menidash bop qaldi. “qabiliyetlik” digen terip sözimiz bolsa, munasiwet qilishqa usta, saman tigidin su manguzalaydghan, menpet uchun ziyankeshlik qélishtin yanmaydighan yaki birawgha qul salaydighan, tutam-tutamlap pul tapalaydighan kishler üchün ishlitildighan söz bolup qaldi. Jemyitimizde bu tiptiki kishlerge tördin orun bérilip, shalimiz iqip qalghiche mahtap harmaydighan bop kettuq.  Öz-ara ishench kunsayin yoqulup bériwatqan bügünki jemiyitimizde, qimmet qarshimizdiki gheyrilik we igiz-peslik kelturup chiqirwatqan shekilsiz ijtimayi ziyan ücün, biz qanchilik bedel töliduq we tölewatimiz ? Millitimizge öz hayishimiz bilen kelturwatqan ijtimayi ziyanlarni dollargha aylandurup körsitip béreleydighan jahan eyniki qolimizda bolghina,  andin biz bu mesilge jiddi qaramduq ?

4, Reqipler we Itipaqdashlar

Tokyoda orunlashturulghan, Dunya Uyghur Qurultiyining 2012-yilliq qurultiyining, échilish harpisida, bir muxbir telifon qilip mendin, “ DUQ wekilliri tokyodiki qehrimanlar qewristanliqini ziyaret qilamdu ?”  dep soridi. Uning sualigha jawaben men mundaq bir neqil keltürdüm. Eger bir bala igechaqisiz kalsa,öz halidin xewer alalmisa, u haman qol sunulghan terepke qarap mangidu. Bir muhtajliqta qalghan qowummu, bezi chaghlarda muhtajliqtiki baligha oxshap qalidu. U xeyrixahliq qilghuchilargha egishidu, emma shert qoyalmaydu.”

Muhtajliqqa chüshüp shert qoyalmasliq bizge nisbeten yéngiliq emes.

18-19- esirlerde biz, Ruslar we Engilislarning ottura asiyani talishish oyunlirining eng ali qorbani bolghan bolsaq, 20-21- esirlerde, musulman we öz qowumlirimizdin bolmush Qérindash döletlerning milliy menpeetlirining qurbani bop kelmektimiz. Uyghurlarning birdin-bir qanuni wekili, Dunya Uyghur Qurultiyi, musulman ellirige we türki tilliq ellerge chong kep qélip patmay, ahir Germaniyedin orun tapti. Bizge tamamen yat, nechche ming kilometir yiraqliqtiki bu el bizni öz koynigha aldiki, tam hoshnimiz, bir deryaning suyini ichip kéliwatkan qan-qirindashlirimiz, hajetmen bizlerge arqimizdin tigh urdi. Mekke-Medinidek büyük sheher jaylashqan, Seudi Dölitining tashqi ishlar ministiri hich uyalmastin, 5-iyul weqesidin kiyin, bayanat élan qilip, “Uyghurlar mömin musulmanlardin emes, undaq bolghan bolsa idi, partiyning gepini anglayti” dep jöylidi.  Gherp elliridin bashqa eller, Uyghurlarning ichinishliq ehwalini bilsimu bilmes, körsimu körmes boliwaldi. Biz bolsaq, tingirqash ichide bu achchiq riyalliqni hezim qilishqa tirishtuq hem tirishiwatimiz. Emma qénimizda bar birhil tenteklik, bizni yenila bu achchiq riyalliqqa köz yumushqa ündeydu. riyalliqqa köz yumush, birawni gheplet uyqusigha bashlaydu. Gheplet uyqusi uni sirtmaqqa bashlap barghan bilen, uning uyqugha kirish jeryani intayin shirin bolidu. Emdi yene shu shirin emma asan yolni tallisaq, rohimiz Uyghur tenining sirtmaqta sanggilap turghan gewdisini köridu, xalas.

5. Bizge Chiqish Yoli Barmu ?

Bizde, “ölmigen janda ümüt bar” digen gep bar. Eger xatalashmisam, buning pelsepiwi menisi, eger ilgirki ongushsizliq séni halaket girdawigha bashlap barghinida, sanga yene bir purset bérilgen bolsa, ornungdin tik turup, eqil parasitingni ishqa selip, tejribe sawaqliringni yekünlep, öz  ongushsizliqliringinggha yüzlenginingde, uning üstidin ghalip kélish pursiting bar digenlik bolsa kirek.

 

Mana bügün biz teqdirimizning eng halqiliq peytide turuptimiz. Purset we tehdit burunkidekla teng mewjut bolup turuptu. Eger teqdirimizni özgertishte helqilghuch rol oynaydighan amillarni ikki qong bölekke bölsek. Birinchi böligi yenila öz küchimiz bilen royabqa chiqidighan amillar bolup, u meblegh, tashqi yardem we yaki shert-shara’it telep qilmaydu.  Yeni yighinchaqlap éytqanda, milliy ajizliqlirimizni tonush we uninghga jeng ilan qilish; milliy burch we mesuliyet ingimizni kücheytish;qimmet qarshimizni toghrilash;  bügünki dunyadiki ornimizni toghra tonush we milliy menpeetimizge has yol tutush. Yuqarqilarni peket we peqet öz tirishchanliqimiz bilen emilileshtüreleymiz. Amillarning yene biri böliki bolsa, tashqi seweplerge munasiwetlik amil bolup, menpe’et toqunishini merkez qilghan, dunya weziyitining siyasi,eskiriy we ixtisadiy jehetlerdiki özgürüshlirining milliy menpetimiz bilen bolghan baghlinishigha munasiwetlik amillarni körsitidu. Hazirqi ehwalimizda, biz bu amillargha biwaste tesir körsitelmeymiz. Emma kelgüside, milliy demokratik herkitimizning saghlam rawajlinishi we kölemlishishi,  choqum öz tesirini körsetrmey qalmaydu.